مَشعر؛ نماد یوم‌الله ظهور/ علت سعی بین صفا و مروه چیست؟
خبرگزاری شبستان: باتوجه به فرارسیدن اعمال حاجیان در صفا و مروه و اعمال منا به سراغ دکتر حیدری محقق تاریخ اسلام رفته‌ایم تا در این رابطه اطلاعات بیشتری را کسب کنیم.
به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، همزمان با حضور حاجیان در صحرای منا و آنچه باید در زمان حج انجام دهند به سراغ اعمال این سفر رفته و از این رو با دکتر حیدری، محقق تاریخ اسلام به گفت و گو تفصیلی نشستیم.
درس رمی جمرات؛ مبارزه عملی با شیطان
به نظر شما چرا حجاج در سفر حج به نماد شیطان سنگ می‌زنند و اصلاً این چقدر حائز اهمیت است؟
حیدری: خداوند خود این موضوع را بزرگ شمرده است؛ همه ساله، میلیون‌ها نفر را از أقصی نقاط جهان، به سرزمین مکه می‌آیند تا به نماد شیطان، سنگ بزنند. چرا؟ چون هنگامی كه سنگ زده میشود، تازه، شروعِ بحث است كه باید عملاً هم سنگ بزنیم؛ نباید این سنگ زدن ما فقط به صورت نمادین باشد. درس این حركت، مبارزه عملی با شیطان است. شیطان در دوران ظهور نابود میشود تا بشر به حیات واقعی و آرمانی خود دست یابد، بعد از ظهور امام زمان(عج) و پس از جنگ‌های شدید بین لشگر حق و باطل، لشگر باطل و شیاطین نابود شده و ابلیس توسط امام زمان(عج) گردن زده میشود؛ (بحارالأنوار، ج۵۲ ص۳۷۷).
خانه كعبه (قبله)، نمادی از وجه الله
خدا در قالب حج، به ما یاد میدهد كه چگونه با امام زمان(عج) رفتار كنیم. رفتارهای مختلف را به ما نشان میدهد؛ در موردِ ظواهر اعمال حج، از احرام گرفته تا طواف و سعی و وقوف و رمی جمرات و قربانی، آن چیزی كه اهمیت دارد روح این صحنه‌‌هاست؛ كل ماجرا نمادی از ماجرایِ ظهور است. در قرآن، درباره قبله آمده است كه چهره‌هایتان را به سمت قبله قرار دهید، درباره امام زمان(عج) همین را داریم كه به هر طرف كه رو كنید، امام زمان را در آن سمت می‌بینید، «فأینما تولّوا فثم وجهُ اللّهِ»؛ خانه كعبه هم كه قبله است، نمادی از «أینما تولّوا فثمّ وجه اللّه» است.
صحرای عرفات، نمادِ شروع آخرالزمان
شما گفتید که حج به ما میآموزد که چگونه در قبال امام زمان(عج) رفتار کنیم، لطفاً بیشتر در این باره توضیح دهید.
حیدری: خدا در حج به ما یاد میدهد که ای انسان! از خانه و زندگی خود بیرون بیا، از هر محله و هر كشوری هستی، از موقعیت اجتماعی و مالی و خانوادگی و از پُست و مقام و زن و بچه و … بیرون بیا و برو آنجا؛ به آن حوالی كه رسیدی لباس خود را عوض كن، لباسی سفید بپوش (لباس احرام)؛ یك لباس غیرِ معمول، با رفتاری غیرِ معمول؛ که اینها همگی نشان از آخرالزمان است. قبل از شروع مراسم حج، در جوارِ خانه خدا مدام نگاه می‌كنیم، قبله نماد وجه الله است! وقتی مراسم آغاز میشود؛ مردم به صحرای عرفات می‌روند، به آنها گفته میشود: از اینجا (از صحرای عرفات) شروع كنید، مناجات کنید؛ آنجا كوهی است به نام جبل‌الرحمه؛ وسط یک میدانگاه.
«جَبل الرَّحمه»؛ نمادِ رحمت خداوند در حوادث آخرالزمان
به نظر شما چرا این کوه سنگی بزرگ، «جَبل الرَّحمه» نامیده شده و در وسط صحرای عرفات قرار گرفته است؟
حیدری: اگر از این منظر نگاه کنیم که كل حج نمادی از ظهور است، پس این جبل الرحمه، كوهِ رحمت است که در زمان ظهور به كار می‌آید. جالب است که امام حسین(ع) مناجات معروفشان را جلوی آن كوه صورت گرفت. مراسم حج از صحرای عرفات آغاز میشود، ابتدا، انسان درون آن فضا، همراه میشود، مناجات می‌کند؛ و این نتیجه گرفته میشود که در قبال آخرالزمان، ابتدا باید با مناجات و درخواست، با تزكیه و درخواست توبه، با طلب مغفرت و با دعا شروع کرد. شاید خداوند می‌خواهد بفرماید كه ماجرا با رحمت شروع میشود، اگر هیچ چیز نباشد، خدا برای ما در آخرالزمان، كوهی از رحمت می‌فرستد، نگران نباشیم.
عرفات جای پاک شدن از رذایل است؛ انسان‌ها باید در آنجا از رذایل پاك شوند تا بتوانند سراغ قسمت‌های دیگر بروند. در وسط صحرای عرفات، جبل الرحمه، جلب توجه می‌كند، معنای وجودی این کوه چیست؟ (از همین منظر، یعنی) درون حوادث آخرالزمان كه قرار گرفتیم، در آن فضایی كه انسان‌ها باید تزكیه شوند، یادمان باشد خداوند كوهی از رحمت قرار میدهد، فكر نكنیم كه رها شدهایم، فكر نكنیم كه آن صحنه‌ها همه‌اش عذاب است! ما گرداگرد كوهی از رحمت قرار داریم؛ در این شرایط، از رحمت خدا مأیوس نشویم.
حجرالاسود؛ نمادِ پیمان انسان در عالم ذر
برخی معتقدند حجرالاسود نشانی از پیمان ما انسان ها در روز الست با خداست، نظر شما در این باره چیست؟
حیدری: بله، همینطور است، خدا از ما پیمان گرفته که وقتی به دنیا كه می‌آییم برای امام(ع) زندگی كنیم، نشانِ آن پیمان،حجرالاسود است؛ حجرالاسود كنار خانه كعبه و نشانی از پیمان ما در عالم ذر است، آن نشان را كنار نماد امام زمان(عج) قرار دارد تا انسان نگاه و تفکر کند که چرا حجرالاسود باید كنار خانه كعبه قرار گیرد؟ چرا نباید صد متر آن‌طرف‌تر باشد؟ انسان مدام به نشان نگاه كند، مدام به نمادها بنگرد و برایش این سوال ایجاد شود که اینها چه ربطی به هم دارند؟ ما پیمان بستیم، مدام به ما تذكر می‌دهند که حواسمان باشد؛ به حجرالاسود که می‌رسیم تجدید پیمان می‌كنیم، اصلاً ما برای همین به دنیا آمدیم. شایسته است به این موضوع، بیشتر بپردازیم و بیشتر فكر كنیم و قبل از اینكه به موسم حج برسیم، مدام تمرین كنیم تا هنگام مراسم اصلی حج، زرق و برق اطراف و نمای ساختمان و امثال اینها برایمان جلب توجه نكند و کاملاً در حال و هوای مناسك باشیم.
طلوع صبحِ ظهور و حمله بُردن به سمت شیطان
مردم تا غروب آفتاب، در عرفات دعا می‌كنند و سپس به سرزمینِ مشعر می‌آیند؛ گفته میشود وقتی صبح طلوع کرد، به سمت مِنا حركت كنید؛ برای اینكه با ابلیس در بیافتید و این درس را بگیرید که باید در طلوع(صبح) ظهور امام زمان(عج) به سمت شیطان حمله کنید. بنابراین اولین كارِ آن خیل عظیم، آن جمعیتِ دو سه میلیون نفری، این است كه زودتر بروند و به نماد ابلیس سنگ بزنند.
مناسك حج، نمادی از رفتارهای آخرالزمانی
خدا در آیه سوم سوره توبه می‌فرماید: «و أَذان من اللّه و رسوله إِلَى النّاس یوْم الْحج اْلأَكبرِ أن اللّه بری مِن الْمشرِكین و رسوله»، منظور از حج اکبر چیست؟
حیدری: برخورد برادران اهل سنت با این آیه، برخوردی معمولی است، به این صورت که هر چهار سال یكبار، به مراسم حج، حج اكبر می-گویند؛ مثل اینکه می‌گوییم هر چهار سال یكبار، یك سالِ كبیسه است، به جای سیصد و شصت و پنج روز، سیصد و شصت و شش روز است؛ آنها می‌گویند: هر چهار سال یكبار، حج، حج اكبر است؛ اگر امسال نرسیدیم بیاییم، سالی كه حج اكبر است خودمان را حتماً می‌رسانیم، اما اهل‌بیت(ع) می‌فرمایند: حج اكبر، قیام امام زمان(عج) است. اگر اینگونه باشد، حج اصغر چیست؟ باید با قیام ارتباط داشته باشد.
اگر به حج از منظر نمادِ ظهور بودن بنگریم، حج، معنا پیدا می‌كند و هر چیزی سر جای خودش قرار می‌گیرد و انسان، علت‌ها را می فهمد؛ می‌فهمد وقتی گفته میشود: از هر شهر و دیاری که هستید بیرون بیایید، همه در یك سرزمین، به نام مكه جمع شوید، از منظر آخرالزمان یعنی از هر شهر و دیاری كه هستیم بیاییم به سمت مكانی كه امام زمان(عج) در آنجا هستند. سپس مُحرِم شویم؛ چرا؟ لباس‌هایی كه خودمان برای خودمان درست كردیم و رنگارنگ و نماد قومیت و ملیتمان است، نماد موقعیت شغلی و امثال اینهاست را بیرون بیاوریم و همه، یك لباس شویم. دو پارچه دوخته نشده و سفید؛ یكی به دور كمر و دیگری روی شانه؛ یعنی از ظاهر دنیا و از مادیات بیرون آمدن؛ در زمان ظهور، دنیا (به این معنای فعلی) تمام میشود.
در قالب مناسک حج به ما یاد می‌دهند که از دنیایمان دست بکشیم و وارد ماجرای جدیدی بشویم. پس از مُحرِم شدن، به صحرای عرفات برویم. چرا عرفات؟ اول درباره آخرالزمان معرفت كسب كنیم (در قرآن، هفتاد بار آمده است: اول معرفت و ایمان، بعد عمل)؛ آنجا به دعا و مناجات و تزكیه بپردازیم. در صحرای عرفات نیاز هست که تفكر و توبه کنیم و خود را از افكار غیرخدایی تزكیه کنیم. فرموده شده در روز عرفه، مطمئن باشید گناهانتان پاك شده است. اگر كسی شك كند كه روز عرفه گناهانش بخشیده شده یا نه؟! خود این شک، گناه است؛ انسان حتی شك هم نباید بكند.
پس بعد از اینكه از دنیا درآمدیم، قدم اول تزكیه است، توبه و معرفت است. سپس حاجی ها از حوالی غروب، به سمت صحرای دوم یعنی صحرای مشعر، حركت می‌كنند.
مَشعر؛ نماد یوم‌الله ظهور (مطلع الفجر)
حاجیان تا صبح در مشعر به سر می‌برند و منتظر می‌شوند بعد از طلوع آفتاب، به سمت صحرای سوم، حركت كنند. چرا بعد از طلوع آفتاب؟ این طلوع آفتاب، نماد چیست؟ نماد مطلع الفجر؛ یعنی زمان ظهور امام زمان(عج)؛ یعنی قبل از ظهور، خودتان را آماده كنید، قبل از طلوع خورشیدِ امام زمان(عج) خودتان را آماده تشریف فرمائی ایشان كنید.
چرا اول عرفات، سپس مشعر؟ چون مشعر، نماد یوم‌الله ظهور و مطلع الفجر است. قبل از اینكه وارد ظهور امام زمان شوید خودتان را تزكیه كنید، هم معرفت و هم تزكیه؛ یعنی در آخرالزمان، در آن شرایطی که قرار داده می‌شوید، پاك می‌شوید؛ حوادث آخرالزمان برای پاك شدن مؤمنان است. اگر انسان از این منظر به مناسك حج نگاه کند، ماجرا خیلی معنا پیدا می‌كند.
مِنا؛ نمادِ ورود به صحنه كارزار با شیطان
با طلوع آفتاب (بعد از مطلع الفجر) وارد سرزمین منا می‌شویم. چرا؟ چون با ماجرای ظهور، انسان باید وارد كارزار شود؛ رمی‌جمرات در منا که نمادِ ورود به صحنه كارزار با شیطان است؛ چه موضوعی را می‌خواهند به ما آموزش دهند؟ بعد از مطلع الفجر (یعنی زمان ظهور امام زمان(عج))، شما باید وارد كارزار شویدو با شیطان بجنگید. الان، این نماد، خیلی ساده شده است؛ سنگ بزنید! به صورت نماد هست تا همه بتوانند انجام دهند. حجاج سه روز آنجا می‌ماند و هر سه روز باید سنگ بزند؛ به سه نماد شیطان؛ این ماجرا یک نماد است که یعنی باید جنگید.
چرا سه روز؟ این طولانی بودن مدت نمادِ این است كه جنگ‌های زمان ظهور، زمان می‌بَرد. ای انسان! باید به میدان بروی و با مظاهر ابلیس، بجنگی؛ تا وقتی كه ابلیس و نماد و مظاهر ابلیسی وجود دارد چه انتظاری از بهره مندی از امام زمان داری؟!
حاجی، اول باید با نمادها و مظاهر ابلیس بجنگد. آنها را پس بزند و وقتی كه تمام شد، به سمت کعبه برود؛ این بیابان‌ها در جوار مكه است، سپس به مكه می‌رود و بقیه اعمال را آنجا به جا می‌آورد.
سعی بین صفا و مروه یعنی به خاطر امام حرکت کردن/سعی بین صفا و مروه بر اساس ظهور چگونه معنا میشود؟
حیدری: شاید برخی از ساده اندیشان بگویند که هاجر(س) چند هزار سال قبل برای جستجوی آب برای فرزندش چند بار بین این دو کوه دویده است، چرا ما باید این کار را تکرار کنیم؟ در پاسخ میتوان به این موضوع اشاره کرد که هاجر(س) تنها برای تشنگی فرزندش تلاش نکرد، بلکه او برای نصرت فرزند پیامبر زمانه خود داشت تلاش میکرد و این موضوع به ما میآموزد که ای شیعه تو نیز برای نصرت فرزند پیامبر زمانه خود، یعنی امام زمان(عج) خود را به سختی بیانداز و هر کاری از دست برمیآید انجام بده.
سعی بین صفا و مروه از منظر ظهور یعنی به خاطر امام(ع) حركت كردن، حتی اگر شده مسافت بین دو كوه را چند بار برو، خسته نشو، حتی قسمتی را به حالت نیمه دویدن (هروله) بدو؛ به جستجوی آب حركت كن؛ آب نماد چیست؟ آب نماد علم و معرفت است؛
آب را جستجو کن حتی در مسافت‌های طولانی به جست‌وجوی آب باش و این رفتار نمادین را انجام بده. در زندگی نیز همیشه اینطور باش، دنبال معرفت و قربِ اهل‌بیت(ع) باش؛ نه اینكه برویم دو كوه پیدا كنیم و بین آنها، بدویم؛ نه! بین این دو كوهِ مشخص كه قرار داده شده است، رفتار نمادینِ «جست‌وجوی آب» را انجام بدهیم.
بله، ما می‌رویم دور خانه كعبه، هفت بار طواف می‌كنیم، بعد سعی بین صفا و مروه؛ دوباره می‌رویم و هفت دورِ دیگر طواف می‌كنیم؛ یعنی اول برویم با امام آشنا شویم، پروانه‌وار دور امام چرخیدن را یاد بگیریم، سپس برویم معرفت کسب كنیم؛ دوباره بیاییم و دور امام، پروانه‌وار بچرخیم. یعنی هفت دورِ دوم؛ و به لحاظ اینكه باید معرفت داشته باشیم، قاعدتاً با هفت دور اول متفاوت است. این نوع حج و به این صورت، درس زندگی میشود.
به تعبیری حاجی یعنی سرباز؛ حاجی یعنی یاوران امام زمان(عج)؛ در این دنیا این رفتار نمادین را انجام می‌دهند تا در زمان ظهور که خداوند توفیق رجعت را میدهد، این رفتار نمادین را به صورت واقعی انجام دهند. اگر از منظر نماد ظهور بودن به حج بنگریم، قسمت به قسمت مناسك حج معنا پیدا می‌كند؛ ولی اگر از این منظر نگاه نكنیم، باید برای هر جزء، به سختی معنایی بسازیم و نهایتاً قسمت‌های مختلف را هم نمی‌توان كنار یکدیگر گذاشت، چون ارتباطی با هم پیدا نمی‌کنند.
به نظر شما چرا خداوند حج را بر انسان‌ها واجب قرار داد؟
حیدری: به موضوع مهمی اشاره کردید، حج برای تمام انسانهای حقیقت جو و خدا طلب است، نه فقط مسلمانان. ابراهیم(ع) از جانب خداوند همه را به حج فرا خوانده است تا همه با موضوع مهدویت و نحوه رفتار در قبال امام زمان(عج) آشنا شوند.
موضوع مهدویت و امام زمان(عج) مختص اسلام نیست بلکه یهودیت و مسیحیتکه آخرالزمان خود را با آمدن حضرت مسیح گره زدهاند، در حقیقت با موضوع امام زمان ما ارتباط مستقیم دارد چرا که در احادیث بسیاری آمده است که مسیح(ع) پشت سر امام زمان(عج) نماز خواهد خواند و این تمثیلی از بیعت و تحت لوای ایشان قرار گرفتن است. در حقیقت منجی واقعی یهودیان و مسیحیان، امام زمان ما مسلمانان خواهد بود. لذا موضوع حج تمرینی برای تمام ادیان الهی است تا رفتار مناسب در زمان ظهور را تمرین نمایند.
چرا در حج، هفت مرتبه طواف می‌کنیم؟
حیدری: در قرآن آمده است: «و لقد آتیناك سبعاً من المثانی و القرآن العظیم» یا رسول‌الله! علاوه بر قرآن عظیم، ما به شما «سبعَ مثانی» عطا كردیم؛ اهل‌بیت(ع) می‌فرمایند: سبع مثانی ما هستیم . اسامی اهل‌بیت(ع)، بدون تکرار، هفت تاست؛ اسمِ محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین، جعفر و موسی(علیهم السلام)؛ هفت تا اسم است.
به عبارت دیگر، هفت جلوه، هر جلوه را انسان یك بار طواف می‌كند، در مجموع میشود هفت بار؛ یعنی مولای من! به هر گونه که جلوه كنی، ما دور شما می‌گردیم، اگر در لباس جنگی باشید ما گرداگرد شما هستیم، اگر در لباس پادشاهی باشید ما گرداگرد شما هستیم، اگر در لباس غیبت باشید، اگر در لباس دوست باشید، در هر هیأت و لباسی باشید و به هر صورتی كه ظاهر شوید ما با شما هستیم؛ ما در عالم ذر پیمان بستیم: درون دنیا كه آمدیم این تمرین و این مانور را انجام دهیم و اینگونه مثل پروانهای به دور شمع، به گرد شما و متوجه شما باشیم.
