یک رسول قبل از مبعوث شدن و بعد از مبعوث شدن دارای مراحل مختلف رشد است. به عنوان مثال، می‌توان به مراحل رشد حضرت موسی(ع) اشاره کرد، طبق آیه ۱۴ سوره قصص، حضرت موسی(ع) قبل از مبعوث شدن و حتی قبل از اینکه به سمت مدین و شُعیب(ع) حرکت کند، مقداری رشد یافته بود و حتی خداوند به او حکم و علم عطا کرده بود و البته بخش بیشتری از رشد او بعد از مبعوث شدن او واقع شد که تا اواخر عمر ایشان نیز ادامه داشت، این موضوع را به وضوح در ماجراهایی که در برخورد با حضرت خضر(ع) دارد می‌توان یافت «قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنی مِمّا عُلِّمْتَ رُشْدًا [کهف ۶۶]».
* در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:
تسنیم: تاکنون نظرات مختلفی درباره نزول نخستین آیات قرآن کریم به رسول خدا (ص) مطرح شده است. لطفاً در این باره توضیح دهید.
یک رسول قبل از مبعوث شدن و بعد از مبعوث شدن دارای مراحل مختلف رشد است. به عنوان مثال، می‌توان به مراحل رشد حضرت موسی(ع) اشاره کرد، طبق آیه ۱۴ سوره قصص، حضرت موسی(ع) قبل از مبعوث شدن و حتی قبل از اینکه به سمت مدین و شُعیب(ع) حرکت کند، مقداری رشد یافته بود و حتی خداوند به او حکم و علم عطا کرده بود و البته بخش بیشتری از رشد او بعد از مبعوث شدن او واقع شد که تا اواخر عمر ایشان نیز ادامه داشت، این موضوع را به وضوح در ماجراهایی که در برخورد با حضرت خضر(ع) دارد می‌توان یافت «قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنی مِمّا عُلِّمْتَ رُشْدًا [کهف ۶۶]».
بر این اساس حتماً رسول الله(ص) قبل از مبعوث شدن دارای مقاماتی بودند و حداقل به اندازه حضرت موسی(ع) از حکم و علم برخوردار بوده‌اند، لذا این تصوّر که ایشان قبل از بعثت تنها یک شخص عادی بودند که اخلاقی خوب داشتند و تنها به عنوان شخصی خوب و امین در جامعه شناخته می‌شدند صحیح نیست و حتماً ایشان قبل از بعثت با بسیاری از موضوعات آشنا بودند و این به دور از انصاف است که بعثت ایشان را مصادف با اولین برخورد و آشنایی ایشان با جبرئیل بدانیم. به نظر می‌رسد برخی از روایات که به نقل از عایشه، همسر پیامبر است، با آیات قرآن همخوانی ندارد و حتی ماجراهایی که از دیدار حضرت با ورقه بن نوفل و ماجراهایی از این قبیل نمی‌تواند صحیح باشد. از جمله مواردی که متخصصان علوم قرآنی بسیار به آن پرداخته‌اند موضوع اولین آیات نازل شده بر حضرت است که قول معروف آیات ابتدایی سوره علق است.
تسنیم: آیا واقعاً آیات ابتدایی سوره علق اولین آیات نازل شده بر پیامبر(ص) است و طبق نقل عایشه آیا این نخستین برخورد پیامبر (ص) با جبرئیل (ع) بوده است؟
سیر قرائت قرآن یازده آیه دارد که می‌توان به سه مرحله تقسیم کرد. ۱- قرائت قرآن توسط خداوند بر مردم ۲- قرائت قرآن توسط رسول الله(ص) بر مردم ۳- قرائت قرآن توسط مردم، که به موضوع قرائت قرآن توسط خدا بر رسول الله (ص) خواهیم پرداخت. این مرحله دارای دو بخش است؛ یکی اینکه خداوند در آیه ششم سورۀ أعلی ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى﴾، می‌فرماید ما به زودی بر شما قرائت میکنیم، این یعنی هنوز خداوند قرائت نکرده، این آیه ساختار فکر انسان را تغییر می‌دهد. بسیاری از دانشمندان معتقدند که در هنگام بعثت، جبرئیل نازل شد، دو شانۀ رسول الله(ص) را گرفت، فشار داد و گفت: بخوان! ایشان گفت: بلد نیستم. دوباره گفت: بخوان! حضرت فرمود: بلد نیستم، اما آیه ۶ سوره أعلی تصویر دیگری را در ذهن ایجاد می‌کند. خداوند دارد می‌فرماید: ما به زودی بر شما قرائت میکنیم، پس قبل از قرائت قرآن، رسول الله(ص) با وحی آشنا بود، «سَ» یعنی به زودی، به زودی ما برایت قرائت میکنیم.
تسنیم: آیا جای این آیه نمی‌تواند در جایی غیر از ابتدای نزول قرآن کریم باشد؟
دقت کنیم، در هنگام اولین ابلاغ وحی به مردم توسط رسول الله(ص) چه اتفاقی افتاده است؟ ابتداء جبرئیل باید بیاید و آیاتی را قرائت کند، بعد رسول الله(ص) بر دیگران قرائت کند، پس قبل از اینکه ایشان بخواهند آیات را قرائت کند، جبرئیل باید برای ایشان قرائت کرده باشد، اما در آیۀ ۶ سورۀ أعلی خداوند می‌فرماید: ﴿سَنُقْرِئُكَ﴾، این چه موقع است که خدا می‌فرماید به زودی ما برایت قرائت میکنیم؟ آیا امکان دارد که گوینده‌ای که بارها با فردی صحبت کرده، در اواسط یکی از صحبتهایش بگوید ما به زودی چیزی را به تو می‌خواهیم بگوییم. آیا سوال پیش نمی‌آید که پس آیا تا به حال با من صحبت نمی‌کردی؟!
تسنیم: پس آیا تعبیر ﴿ سَنُقْرِئُكَ﴾ می‌تواند وسط قرآن باشد؟
اگر وسط قرآن باشد پس آن چیزهایی که قبلاً قرائت شده چیست؟! من وسط صحبتم میگویم به زودی میخواهم با شما صحبت کنم؛ شما میفرمایید: این صحبتهایی که تا الان گفتی چه بود؟ جمله من به زودی با شما صحبت میکنم چه زمان می‌تواند باشد؟ قبل از شروع صحبت، قبل از اولین صحبت باید باشد؛ ﴿سَنُقْرِئُكَ﴾ نمی‌تواند در نیمه قرآن و یا حتی سومین آیه باشد، این آیه یک وعده است، به زودی ما برایت قرائت میکنیم. علامه طباطبائی وقتی به این آیه ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى﴾ می‌رسد، می‌گوید: وعدهای است از خدای تعالی به پیامبرش، به اینکه علم به قرآن و حفظ قرآن را در اختیارش بگذارد؛ با همین جملات مرحوم علامه جلو بیاییم، چه موقع خدا می‌تواند وعده داده باشد که علم به قرآن را به شما عطا میکنم؟ این وعده چه موقع باید باشد؟ وسط قرآن؟ آخر قرآن؟ یا اوایل؟ اینکه بگوییم: ﴿سَنُقْرِئُكَ﴾، به معنای قرائت بخش جدیدی از قرآن است، نمی‌تواند صحیح باشد، چراکه معنای آیه صراحت دارد و خدا تخصیص و تفکیک نمی‌کند، صحبت سر این نیست که یک چیزهایی قبلاً قرائت شده، یک چیزهایی هم به صورت جدید مطرح خواهد شد، اگر به لحن آیه دقت کنید یا به سیاق نگاه کنید تخصیص مشاهده نمی‌کنید.
تسنیم:پس اگر این موضوع صحیح باشد، تصوّر انسان درباره آغاز بعثت تغییری اساسی می‌کند.
بله درست است، تصوّر عموم مردم این است که در خلال دوران حیات رسول الله(ص) صحنههایی پیش میآمد و ایشان نمیدانستند که در این صحنه باید چکار کرد، یک دفعه جبرئیل نازل میشد و یک یا چند آیۀ قرآن نازل می‌کرد، حضرت می‌فرمود که عجب! در این صحنه باید این کار را کرد! و از آن به بعد مردم نیز به آن موضوعات مقید می‌شدند.
می‌توان گفت که آیه ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى﴾ قبل از آیات ﴿ لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾، ﴿ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ﴾، ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، ﴿ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ﴾ است و همچنین قبل از آیه ﴿ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْكَ وَحْیُهُ﴾ نازل شده است. به معنای آیات ۱۶ تا ۱۹ سورۀ قیامت توجه کنید: خداوند در آیۀ ۱۷ می‌فرماید، یا رسول الله! وظیفۀ ماست که قرآن را جمعش کنیم؛ خب خداوند کاری دربارۀ قرآن انجام می‌دهد به نام جمع قرآن؛ ﴿ وَ قُرْآنَهُ﴾، وظیفۀ ماست که قرائتش کنیم، پس خداوند تا اینجا دو کار را به خودش نسبت می‌دهد: اول جمع قرآن و بعد قرائت قرآن، سپس در آیۀ ۱۸ قیامت می‌فرماید: ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، هر موقع که چند آیه چند آیه برایت قرائت کردیم، شما برای دیگران قرائت کن؛ اینکه خداوند قرآن را چند آیه چند آیه به واسطۀ جبرئیل بر رسول الله(ص) قرائت کرده، واژۀ قرآنی این رفتار ﴿ فَرَقْ﴾ است که در آیۀ ۱۰۶ سورۀ إسراء ﴿ وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ﴾ آمده است، ﴿ مُكْثٍ﴾، یعنی با مکث و به این خاطر است که ﴿ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً﴾، بله ما قرآن را نازل کردیم، اما قرآن را به خاطر اینکه شما مرحله مرحله برای مردم مطرح کنید، ما آن را به صورت ﴿ فَرَقْناهُ﴾ قرار دادیم. پس خداوند ابتدا قرآن را جمع کرده؛ بعد بر رسول الله (ص) قرائت کرده است؛ چطور قرائتی؟ به صورت ﴿ فَرَقْناهُ﴾؛ یعنی چندتا چندتا قرائت شده است، بعد از اینکه خداوند بر ایشان قرائت کرد، ایشان باید برای دیگران قرائت کند. پس در اینجا به پیامبر می‌فرماید ﴿ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾ که این در مرحلۀ دوم است؛ یعنی آن جایی که رسول الله(ص) باید برای دیگران قرائت کند.
تسنیم: مگر آیات قرآن متفّرق بوده که خداوند بخواهد آن را در برهه‌ای از زمان جمع کند؟
بله ابتدا خداوند قرآن را جمع و سپس نازل کرد. خداوند تمام قرآن را در یک شب قدری بر قلب رسول الله(ص) نازل کرد، ﴿ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ﴾، ما در یک شب مبارکی کلّ قرآن را نازل کردیم و در آیه دیگری داریم ﴿فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ﴾ که همه قرآن بر قلب رسول الله(ص) نازل شده است. ابتدا تمام قرآن بر قلب حضرت نازل شده، سپس در طی ۲۳ سال رسالت حضرت ﴿ فَرَقْناهُ﴾، چند آیه چند آیه، یا یک سوره یک سوره جبرئیل میآید و از جانب خداوند ﴿ قَرَأْناهُ﴾ قرائت می‌کند؛ با چه روشی؟ با روش ﴿ فَرَقْناهُ﴾، لذا خداوند می‌فرماید بعد از اینکه برایت قرائت شد، آن موقع شما همین قرائت را دنبال کن. ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾.
تسنیم: اگر این سیر نزول قرآن باشد، پس ﴿ سَنُقْرِئُكَ﴾ کجا باید قرار گیرد؟ این وعده که، ما به زودی برایت قرائت میکنیم، کجا می‌تواند باشد؟
به نظر می‌رسد کلّ این ماجراها باید قبل از بعثت واقع شده باشد؛ یعنی جمع قرآن ﴿ جَمْعَهُ﴾ بر قلب رسول الله(ص) قبل از بعثت بوده، همچنین ﴿ سَنُقْرِئُكَ﴾ نیز قبل از بعثت بوده و با نزول اولین آیات بعد از بعثت، ﴿ قُرْآنَهُ﴾ واقع شده است. پس ابتدا ﴿ جَمْعَهُ﴾، جمع تمام قرآن بر قلب رسول الله(ص) و بعد وعده به اینکه ما به زودی برایت قرائت میکنیم ﴿ سَنُقْرِئُكَ﴾ و بعد از آن، قرائت تدریجی قرآن توسط جبرئیل بر رسول الله(ص) در طی ۲۳ سال.
قدری به معنای آیۀ ۱۶ سورۀ قیامت توجه کنیم ﴿ لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾، قرآن در قلب رسول الله(ص) بود، کلّ قرآن با تمام توضیحات، ایشان میدانست که این زمان جبرئیل میخواهد بیاید قرآن را نازل کند. مثلاً اول یک آیه واژه «قُل» بوده، حضرت قبل از اینکه آیه نازل شود دهانش را به آن صورت در میآورد ـ شما میخواهید بگویید قُل دهانتان را چکار میکنید؟ ـ حضرت این کار را انجام میداد، شخص چه وقتی این کار را انجام می‌دهد؟ آیۀ ۱۶ سورۀ قیامت را در ذهنتان تصویر کنید، زمانی که فرد کلاً می‌داند ماجرا چیست، کاملاً با آیه آشناست، می‌داند این لحظه میخواهد وحی نازل شود، می‌داند موضوع آیات چیست و حتی واژگان آیات را هم می‌داند، لذا دهانش را آماده می‌کند. خداوند در این آیه می‌فرماید، یا رسول الله، صبر کن، صبر کن، عجله نکن. چرا زبانت در دهانت را یک طوری حرکت میدهی که واژه را بگویی؟ صبر کن، صبر کن، بگذار جبرئیل بیاید حرفش را بزند؛ یا در آیۀ ۱۱۴ سورۀ طه خداوند چه می‌فرماید؟ ﴿ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْكَ وَحْیُهُ﴾، قبل از اینکه وحی قرآن برایت تمام شود عجله نکن. چه وقت آدم عجله می‌کند؟ زمانی که کاملاً اشراف داشته باشید. ایشان به آیات اشراف دارند، حتی زمان نزول این آیات را می‌داند و اینکه چه آیاتی نازل خواهد شد، کاملاً میدانند و طوری که دهانش را مناسب آن آیات است آماده می‌کردند. چون مشتاق هدایت بودند عجله داشتند که زودتر به مردم ابلاغ کنند.
تسنیم:چرا آیاتی که شما در سیر نزول قرآن مطرح کردید در اولین سوره قرآن نیامده و آیا این خللی در بحث ایجاد نمی‌کند؟
همانطور که می‌دانید ترتیب نزول آیات با ترتیبی که در قرآن توسط رسول الله(ص) چیده شده تفاوت دارد و ایشان به کاتبان وحی می‌فرمود که این یک آیه، یا چند آیه را در فلان سوره قرار دهید و عموم علماء به توقیفی بودن جای آیات در درون سوره‌ها اعتقاد دارند و البته به موضوع توقیفی بودن مکان آیات در سوره مریم (س) تصریحی خاص شده است «وَ اذْكُرْ فِی الْكِتابِ مَرْیَمَ» [مریم۱۶]که در آنجا خداوند به رسول الله (ص) فرمان می‌دهد که در این سوره (مجموعه) فلان ماجرا را اضافه کن. نتیجه بحث را میتوانیم اینگونه مطرح کنیم که سید ما رسول الله(ص) قبل از بعثت دارای مقامات خاصی بوده و حداقل همچون موسی(ع) رشد کرده بود و به موضوعات قرآنی اشراف کامل داشت، لذا روایاتی که در آن به عدم آشنایی پیامبر با جبرئیل و ترس ایشان از دیدار فرشته وحی می‌‌پردازد جای تأمل و خدشه بسیار دارد.
